Περιβαλλοντική Ηθική και Παιδεία

Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ, ΩΣ ΝΕΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΚΛΑΔΟΥ, ΟΠΩΣ ΤΗΝ ΑΝΕΔΕΙΞΕ ΣΤΗΝ «Ε» Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΧΡ. ΖΕΡΕΦΟΣ

Αγάπη για το περιβάλλον;

Eίναι θέμα παιδείας και ήθους!*


Του Χάρη Ανδρεόπουλου*
xaan@theo.auth.gr


«Τα πιο πιεστικά προβλήματα, τα οποία αντιμετωπίζει το φυσικό μας περιβάλλον είναι σύνθετα και συχνά απαιτούν συνδυασμένη έρευνα από επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων. Το Κέντρο για το Περιβάλλον συνδέοντας επιστήμονες και επαγγελματίες από διαφορετικές ειδικότητες στοχεύει στην άνοδο της ποιότητας της περιβαλλοντικής έρευνας στο Harvard και πέρα από αυτό».

Με αυτή τη διαπίστωση υποδέχεται το Κέντρο για το Περιβάλλον ( Center for the Environment) του πανεπιστημίου του Harvard του επισκέπτες των ιστοσελίδων του (http://environment.harvard.edu) έχοντας προηγουμένως απαριθμήσει μεταξύ των ειδικοτήτων που μετέχουν στο διεπιστημονικό πρόγραμμα τη χημεία, τις εφαρμοσμένες επιστήμες, τη βιολογία, το εμπόριο, την οικονομία, τη θρησκεία και τη νομική. Το παραπάνω Κέντρο φιλοξενεί και τις ιστοσελίδες του Forum on Religion and Ecology (Ανοικτός διάλογος για τη Θρησκεία και την Οικολογία), του μεγαλυτέρου διεθνούς θρησκευτικού προγράμματος αυτού του είδους, όπου εισαγωγικά διατυπώνεται η παραδοχή πως οι θρησκείες οφείλουν να βρίσκονται σε διάλογο με τις άλλες επιστήμες στην προσπάθεια αναζήτησης λύσεων ευρείας εφαρμογής για τα παγκόσμια όπως και τα τοπικά περιβαλλοντικά προβλήματα.

Μέσα ακριβώς από αυτή την αντίληψη – της διεπιστημονικής προσέγγισης των ζητημάτων για το περιβάλλον σε συνδυασμό με τις θρησκευτικές και πολιτισμικές αξίες - γεννήθηκε τα τελευταία χρόνια ο νέος επιστημονικός κλάδος της Περιβαλλοντικής Ηθικής, περί της σπουδαιότητας της οποίας αναφέρθηκε στην λίαν ενδιαφέρουσα συνέντευξή του στην «Ελευθερία» της περασμένης Κυριακής (22/06/08, σελ. 1 και 6) και στη δημοσιογράφο κ. Μαρίνα Αποστολοπούλου, ο ακαδημαϊκός και πρόεδρος του Εθνικού Αστεροσκοπείου, καθηγητής του πανεπιστημίου Αθηνών κ. Χρήστος Ζερεφός.

Η ηθική του περιβάλλοντος είναι ένας καινούργιος χώρος πνευματικής δραστηριότητας που αφορά όχι μόνο τις θετικές αλλά και τις ανθρωπιστικές επιστήμες καθώς η συνεισφορά υπεύθυνης γνώμης πάνω στα μεγάλα οικολογικά προβλήματα προϋποθέτει και τη διαμόρφωση μιας συγκροτημένης άποψης περιβαλλοντικής ηθικής για το οικολογικό πρόβλημα. Φυσικά, η διαμόρφωση μιας τέτοιας άποψης συνυφαίνεται με την αγωγή που πρέπει να προσφέρει στο σχολείο, μέσα απ’ τα προγράμματα της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Αυτό είναι και το μήνυμα που στέλνει μέσω της «Ε» ο καθηγητής: «Πρέπει ο καθένας να βελτιώσει τη περιβαλλοντική του παιδεία και τη περιβαλλοντική του ηθική. Να τα μάθει και να τα εμπεδώσει». Περιβαλλοντική παιδεία και περιβαλλοντική ηθική, λοιπόν! Η διαμόρφωση περιβαλλοντικής συνείδησης είναι θέμα παιδείας και ήθους! Αυτή είναι η μεγάλη και αναντίρρητη αλήθεια που βρίσκεται - όπως και ο ίδιος υπ. Παιδείας κ. Ευρ. Στυλιανίδης τόνισε προσφάτως (4/6/08), στο μήνυμά του για τη παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος - στον πυρήνα και του σύγχρονου οικολογικού προβλήματoς: η παιδεία, νοούμενη ως ολοκληρωμένη και σφαιρική καλλιέργεια του ατόμου, και δη των νέων ανθρώπων, με ανθρωπιστικό προσανατολισμό και κοινωνική ευαισθητοποίηση, εξασφαλίζει όλες εκείνες τις αξίες, τις δεξιότητες και τις στάσεις, που συγκροτούν μια εδραιωμένη περιβαλλοντική συνείδηση.

Η περιβαλλοντική εκπαίδευση, η οποία προσφέρεται κυρίως και κατά βάσιν από τον επίσημο κρατικό φορέα (υπ. Παιδείας), αποτελεί παράγοντα πολύ μεγάλης σημασίας για τη διαμόρφωση υγιούς περιβαλλοντικής συνείδησης στο άτομο. Αυτό συμβαίνει για δύο κυρίως λόγους. Ο πρώτος σχετίζεται με την ηλικία των 6 – 18 ετών που παρέχεται η περιβαλλοντική εκπαίδευση, κατά τη διάρκεια της Α/βάθμιας (νηπιαγωγείο - δημοτικό) και Β/βάθμιας (γυμνάσιο - λύκειο) εκπαίδευσης, ηλικία κατά την οποία το άτομο διαμορφώνει τη προσωπικότητά του και αρχίζει να αποκτά συνείδηση των ευθυνών και των δικαιωμάτων του. Ο δεύτερος λόγος αφορά στο εύρος του περιεχομένου της εκπαίδευσης. Με δεδομένο το γεγονός ότι η παροχή της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης εξελίσσεται ομαλά, κατά τη διάρκεια όλης της Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης, υπάρχει η δυνατότητα για κατανόηση από τη πλευρά του ατόμου – μαθητή, όλου του φάσματος του περιβαλλοντικού προβλήματος.
Η περιβαλλοντική εκπαίδευση είναι ουσιαστικά αγωγή του πολίτη, που έχει στόχο και την κατανόηση των οργανωτικών δομών της κοινωνίας αλλά και την αμφισβήτηση και την προσπάθεια ανατροπής των κακώς κειμένων. Είναι μια διαφορετική μορφή εκπαίδευσης που προσπαθεί να ανατρέψει το «μαθαίνω και δέχομαι» και να το αντικαταστήσει με το «κατανοώ για να δράσω». Μέσα από τους δύο αυτούς βασικούς στόχους η περιβαλλοντική εκπαίδευση πετυχαίνει να δώσει το χαρακτήρα του περιβαλλοντικά υπεύθυνου πολίτη.

* Στη διάρκεια της περυσινής χρονιάς (2007 – 2008) και υπό την αιγίδα της Δ/νσης Β/βάθμιας εκπαίδευσης ν. Λάρισας υλοποιήθηκαν πάνω 50 προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στα σχολεία του νομού μας (Γυμνάσια, Γενικά Λύκεια και Επαγγελματικά Λύκεια ), με τη συμμετοχή δεκάδων καθηγητών και εκατοντάδων μαθητών. Εμείς στο Γυμνάσιο Αρμενίου για δεύτερη χρονιά συνεχίσαμε την υλοποίηση περιβαλλοντικών προγραμμάτων στο θεματικό τομέα της Ηθικής, με φετεινό θέμα «Φυσικό περιβάλλον και ορθόδοξη παράδοση» («Θεολογία και οικολογία»). Στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος οι μαθητές μας ερευνώντας τις πηγές και αναλύοντας διεξοδικά τις θέσεις της ορθόδοξης θεολογίας κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η οικολογική κρίση είναι πρωτίστως κρίση πνευματική και ηθική και γι΄ αυτό ο άνθρωπος έχει ανάγκη οντολογικής αλλαγής, ώστε να μπορέσει να συμφιλιωθεί με το περιβάλλον. Εντόπισαν ακόμη τη ξεκάθαρη θέση της ορθόδοξης Εκκλησίας ότι η λύση στο οικολογικό πρόβλημα θα πρέπει να αναζητηθεί στ λειτουργικό, το ευχαριστιακό και ασκητικό ήθος της ορθόδοξης παράδοσης, με ενδεικτικότερο το παράδειγμα της οικολογικής μαρτυρίας αγάπης και σεβασμού που τρέφει και προσφέρει στο περιβάλλον ο ορθόδοξος μοναχισμός (σ.σ: H εργασία των μαθητών δημοσιεύεται στο ιστολόγιο του Γραφείου Περιβαλλοντικής Εκπ/σης της ΔΔΕ ν. Λάρισας, http://grperblar.blogspot.com, το οποίο δημιούργησε ο δραστήριος υπεύθυνος του Γραφείου, συνάδελφος θεολόγος και φιλόλογος κ. Λεων. Τέλιος).

Η συνάντηση της Θεολογίας (του μαθήματος των Θρησκευτικών), που διδάσκει ότι είμαστε οι διαχειριστές και οι οικονόμοι της κτίσης που μας εμπιστεύθηκε ο Θεός, και της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, που ευαισθητοποιεί και ενεργοποιεί τους μαθητές σε θέματα οικολογικά, αποτέλεσε ένα πολύ πετυχημένο εγχείρημα διαθεματικής προσέγγισης των σχέσεων του ανθρώπου με το περιβάλλον. Ενα εγχείρημα που πρώτοι το χάρηκαν και το απόλαυσαν οι ίδιοι οι μαθητές (βλ. ρεπορτάζ στην «Ε», 15/05/2008, σελ. 17).

Ασφαλώς κατά τη διάρκεια της χρονιάς που πέρασε έγιναν αρκετά. Είναι στο χέρι μας, όμως, στη διάρκεια της νέας σχολικής χρονιάς (2008 – 2009) να γίνουν περισσότερα. Πιο πολλά προγράμματα περιβαλλοντικά, περισσότερη δράση, περισσότερη φροντίδα, περισσότερη, εν κατακλείδι, στοργή κι’ αγάπη για το περιβάλλον, το μεγάλο μας «σπίτι». Καλό καλοκαίρι!

* Ο Χάρης Ανδρεόπουλος είναι δημοσιογράφος – θεολόγος ΑΠΘ, καθηγητής στο Γυμνάσιο Αρμενίου, Γεν. Γραμματέας της Ενωσης Θεολόγων Λάρισας και μέλος της Ενωσης Καθηγητών Περιβαλλοντικής Εκπ/σης (ΠΕΕΚΠΕ) κεντροδυτικής Θεσσαλίας.

* Aρθρο στην "Ελευθερία" της Κυριακής (29/06/2008, σελ. 12)

Εκκλησία και ραδιόφωνο

Η 10ΧΡΟΝΗ ΕΠΙΤΥΧΗΜΕΝΗ ΣΧΕΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΛΑΡΙΣΑ


Eκκλησία και ραδιόφωνο *


* Ο ρόλος που καλείται να διαδραματίσει και ο λόγος
που οφείλει να εκφράσει η Θεολογία μέσω των FM





Του Χάρη Ανδρεόπουλου*,
xaan@theo.auth.gr



Για την Ορθόδοξη Εκκλησία ισχύει ο βιβλικός λόγος «Κύριος έδωκεν επιστήμην ανθρώποις ενδοξάζεσθαι εν τοις θαυμασίοις αυτού» (Σοφίας Σειράχ, 38, 1 – 6). Συνεπώς, όσον αφορά το ευαγγελικό και παιδαγωγικό έργο της η Εκκλησία μπορεί να επωφελείται πάντοτε των νεωτέρων ευρημάτων της τεχνολογίας και να τα αξιοποιεί. Αυτή την τακτική ακολούθησε η Εκκλησία και στην ιστορική πορεία της. Ετσι αξιοποίησε την εφεύρεση της τυπογραφίας και έκανε το μεγάλο βήμα για την εκτύπωση και διάδοση του βιβλίου των βιβλίων, της Βίβλου. Στην αυγή του νέου αιώνα του οπτικοακουστικού πολιτισμού και της πληροφορίας η Εκκλησία και ο λόγος της βρέθηκαν μπροστά σε μια νέα πρόκληση που λέγεται «ηλεκτρονικός Τύπος», και ο οποίος εδώ και χρόνια έχει εισβάλει το προσκήνιο της ιστορίας, δημιουργώντας νέα επι- κοινωνιακά δεδομένα.

Βασικός σκοπός της θεολογίας ήταν και είναι να μειώσει την απόσταση ανάμεσα στο λόγο και τη πράξη, στο μήνυμα του Ευαγγελίου και τους ανθρώπους και αυτή η αποστολή της βρίσκεται στην εποχή μας απέναντι σε νέες προκλήσεις. Από την εποχή του παπύρου και της τυπογραφίας που χρησιμοποίησε η Εκκλησία (αλλά και τα κατά μόνας ενεργήσαντα πεφωτισμένα μέλη της: άγιοι πατέρες, ιεραπόστολοι, θεολόγοι, πνευματικοί άνθρωποι, κ.λ.π.), ως μέσον, για να περάσει το θεολογικό μήνυμά της στους ανθρώπους, φθάσαμε σήμερα στη άμεση οικουμενική επικοινωνία, μέσω της δορυφορικής τηλεόρασης, του ραδιοφώνου και του διαδικτύου (internet), με αποτέλεσμα ο γαλαξίας μας να έχει μεταβληθεί θεωρητικά σε μια μεγάλη γειτονιά, όπου οι άνθρωποι, μέσω της χρήσης των νέων τεχνολογικά αναβαθμισμένων Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ), να μπορούν να ενημερωθούν επί παντός του επιστητού, αλλά επιπροσθέτως να μιλήσουν, να διαλεχθούν, να (επι-) κοινωνήσουν.

Η Εκκλησία της Ελλάδος όχι μόνο δεν έμεινε απαθής απέναντι στις εξελίξεις της επιστήμης και της τεχνολογίας, αλλά επί αρχιεπισκοπείας του μακαριστού Σεραφείμ και μετά την κατάλυση του κρατικού μονοπωλίου στη ραδιοτηλεόραση έστησε έναν άρτιο Ραδιοφωνικό Σταθμό (Ρ/Σ), με αντιπρόεδρο του Δ.Σ. τον τότε Θηβών και Λεβαδείας και σημερινό αρχιεπίσκοπο κ. Ιερώνυμο, ο οποίος ήταν ουσιαστικά και εκείνος που έβαλε τις πλάτες για να λάβει σάρκα και οστά το δύσκολο εγχείρημα (βλ. σχετ. «Οι θέσεις και οι γνώσεις του νέου Αρχιεπισκόπου για τα ΜΜΕ», «Ελευθερία», 10/2/08, σελ. 7). Στη συνέχεια (το 1998), με ενέργειες του τότε αρχιεπισκόπου, μακαριστού κυρού Χριστοδούλου, ο Ρ/Σ αναβαθμίσθηκε τεχνολογικά και βελτιώθηκε ποιοτικά, για να ξαναπεράσει (το 2008) στα χέρια του νεοεκλεγέντος αρχιεπισκόπου κ. Ιερωνύμου με σταθερό σκοπό και στόχο να προβάλλει η Εκκλησία το μήνυμά της μέσα από ένα νέο επικοινωνιακό εργαλείο, το οποίο λειτουργεί ως προέκταση του άμβωνα για τη διάδοση του ευαγγελικού μηνύματος, αλλά και για παρεμβάσεις θεολογικού προβληματισμού σε ευρύτερη της ενορίας κλίμακα.

Αλλά και στη τοπική μας Εκκλησία η πρόκληση αυτή αξιοποιήθηκε και με το παραπάνω, όπως δείχνουν και τα στοιχεία της έρευνας της Γενικής Γραμματείας και Ενημέρωσης του υπ. Τύπου (αναλυτικά η έρευνα στην ιστοσελίδα του υπουργείου
www.minpress.gr) που έφερε στην δημοσιότητα πέρυσι τον Ιούλιο η «Ελευθερία», στοιχεία (υψηλή ακροαματικότητα, με υψηλά ποιοτικά χαρακτηριστικά) που δείχνουν ότι η δουλειά στο εκκλησιαστικό ραδιόφωνο της πόλης μας πιάνει τόπο.

Εδώ και δέκα χρόνια, με πρωτοβουλία του οικείου ιεράρχη, σεβασμιοτάτου κ.κ. Ιγνατίου, ένας νέος «άμβωνας» προστέθηκε στην Ιερά Μητρόπολη Λαρίσης και Τυρνάβου. Πρόκειται για τον άμβωνα της Εκκλησιαστικής Ραδιοφωνίας, ο οποίος, επί 24ωρου βάσεως, εκπέμπει μέσω των ερτζιανών και από την συχνότητα των 96,3 μεγακύκλων των FM, τόσο το σωτηριώδες μήνυμα του Ευαγγελίου, όσο και τις θέσεις της Εκκλησίας για σημαντικά προβλήματα της κοινωνίας – πάντα μέσω της θεολογικής τους θέασης και προσέγγισης, μέσα από το πρίσμα και το ήθος της ορθόδοξης θεολογίας. Από την προαναφερθείσα έρευνα που δημοσιοποίησε η «Ε» και από την ψήφο εμπιστοσύνης που δίνει η δημοσκόπηση στο τοπικό εκκλησιαστικό ραδιόφωνο, κατατάσσοντάς το ανάμεσα στα πρώτα σε σειρά κατάταξης τοπικά ραδιόφωνα, προκύπτει ότι η Εκκλησιαστική Ραδιοφωνία της Ι. Μητρόπολης Λαρίσης έχει πετύχει έναν άθλο, ένα επίτευγμα, όπως παρατηρεί και ο έγκριτος δημοσιογράφος και σχολιογράφος Δ.Χ. στην «Ελευθερία της Δευτέρας» (23/7/07, σελ. 3):

«Πολύ καλή η ακροαματικότητα του ραδιοφωνικού σταθμού της Μητρόπολης Λάρισας, σύμφωνα με την τελευταία έρευνα του υπουργείου. Ειδικά αν σκεφθεί κανείς ότι πρόκειται για «ειδικής φύσεως σταθμό», πρόκειται για επίτευγμα. Ακόμη καλύτερο; Οι λίαν ενδιαφέρουσες εκπομπές λόγου που μας χαρίζει. Ας συνεχίσουν...»

* Ακούγεται, λοιπόν, πολύ το εκκλησιαστικό ραδιόφωνο της Λάρισας: με γενικό ποσοστό ακροαματικότητας κοντά στο 6% βρίσκεται - μαζί με τον Ρ/Σ της Ι. Μ. Δημητριάδος, που επίσης συγκεντρώνει παρόμοιο υψηλό ποσοστό - στην κορυφή σ’ επίπεδο Θεσσαλίας κι’ ευρύτερα Κεντρικής Ελλάδος μεταξύ των Ρ/Σ των αντίστοιχων Ι. Μητροπόλεων, ενώ το ποσοστό αυτό είναι υπερδιπλάσιο από το αντίστοιχο του κεντρικού (Αθήνα) Ρ/Σ της Εκκλησίας της Ελλάδος, που κυμαίνεται στο 2,5% περίπου.

Η υψηλή αυτή ακροαματικότητα ανεβάζει και τον πήχυ της ευθύνης του Ρ/Σ της Ι. Μητρόπολης και, παράλληλα, μεγαλώνει το χρέος της Θεολογίας - ως σωτηριολογικού περιεχομένου του Ευαγγελίου, και της Βίβλου ευρύτερα, αλλά και ως ανθρωπιστικής επιστήμης που μπορεί να επιτελέσει κοινωνικό ρόλο – να δώσει στους Λαρισαίους πνευματική τροφή. Να εκφράσει λόγο για τα μεγάλα προβλήματα που απασχολούν τον σύγχρονο άνθρωπο, προβλήματα κοινωνικά, οικονομικά, πολιτισμικά, ειδικά (οικολογία - περιβάλλον, γενετική, ευθανασία, κ.λ.π.) και υπαρξιακά. Για όλα αυτά τα προβλήματα η θεολογία έχει να πει το λόγο της. Δεν μπορεί και δεν πρέπει να αφήσει τον εαυτό της να περιοριστεί σε ένα αισθητικό περίβλημα, συγκινητικό βεβαίως αλλά και συνάμα περιοριστικό, ούτε σε μια ξεπερασμένη, όταν δεν είναι περιθωριοποιημένη, εικόνα, χωρίς να λάβει υπόψη της τη βαθιά ζωή που διαπνέει την Εκκλησία.

Η θεολογία, ειδικά στις μέρες μας καλείται να επωφεληθεί των περιστάσεων προκειμένου να διαδραματίσει ρόλο πρωταγωνιστικό στο σχηματοποιούμενο νέο – μετανεωτερικό - κοινωνικό γίγνεσθαι. Μέσω των δυνατοτήτων που της δίδονται οφείλει η θεολογία να «εισβάλει» στη ανοικτή κοινωνία και να ασχοληθεί με δραστηριότητες και πράγματα που δεν περιορίζονται στα στενά εκκλησιαστικά δεδομένα, αλλά προκαλούν ένα ευρύτερο ανθρώπινο ενδιαφέρον. Ο Χριστός δεν είναι μόνο στο Ευαγγέλιο, αλλά και μέσα στην πραγματικότητα! Η θεολογία, γράφει ο πανεπιστημιακός καθηγητής (Θεολογίας, ΑΠΘ) και μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου (Κρήτης) κ.κ. Ανδρέας Νανάκης, δεν υπάρχει για να αναπαράγει αντιγραφικώς μόνο ή για να μιμείται τα σπουδαία επιτεύγματα του παρελθόντος, αλλά κυρίως για να αναδεικνύει την δυναμική του νοήματός τους. Γι’ αυτό καλείται να αναζητεί διαρκώς το νέο, ως συνάρτηση της δυναμικής της αλλά και των εκάστοτε νέων αιτημάτων της ζωής («Δόγμα και ζωή του ορθοδόξου χριστιανού», περ. «Ορθοδοξία», εκδ. Οικουμενικού Πατριαρχείου, τ. 2002, Γ’, σελ. 531).

Μέσα από το εκκλησιαστικό ραδιόφωνο της Λάρισας η θεολογία ως φωνή της Εκκλησίας και μήνυμα του Ευαγγελίου, ως ιστορικοφιλολογική επιστήμη, αλλά και ως φορέας πολιτισμικών αξιών, προσπαθεί να κρατήσει ζωντανό και δυναμικό το λόγο της, διαλεγόμενη με τη τοπική κοινωνία. Το εκκλησιαστικό ραδιόφωνο λειτουργώντας ως η όντως άλλη, η πράγματι διαφορετική φωνή των ερτζιανών, με διαρκή, έγκαιρη και έγκυρη ενημέρωση, εκπομπές θεολογικού προβληματισμού, πολιτιστικές και φιλολογικές παρεμβάσεις, βυζαντινή και παραδοσιακή μουσική, μας προσκαλεί καθημερινώς και επί 24ώρου βάσεως στο ταξίδι του, στη ραδιοφωνική συχνότητα μιας άλλης ποιότητας, στους 96,3 μεγακύκλους των FM. Οσοι πιστοί…

* Ο Χάρης Ανδρεόπουλος είναι δημοσιογράφος – θεολόγος ΑΠΘ, καθηγητής στο Γυμνάσιο Αρμενίου και παραγωγός της εκπομπής «Θεολογία και Κοινωνία» στο Ρ/Σ της Ι. Μητρόπολης Λάρισας (96,3 FM, http://theology-xaris.blogspot.com).

* Αρθρο που δημοσιεύθηκε στην ¨Ελευθερία" (06/06/2008, σελ. 8)